Binnenhuisklimaat – Medische Feiten
Chemische stoffen in huisstof
Mensen worden via huisstof aan chemische stoffen blootgesteld. Het gaat dan bijvoorbeeld om lood, cadmium, weekmakers en vlamvertragers. Deze stoffen komen op allerlei manieren terecht in huisstof, bijvoorbeeld door slijtage van producten, inloop van verontreinigde bodem, door stoffen die bij het koken vrijkomen of via de open haard.
De meeste van deze stoffen in huisstof vormen geen risico voor de gezondheid. In bepaalde situaties kan er wel een risico voor de gezondheid optreden. Het gaat dan om:
Metalen
Metalen zoals lood, arseen en cadmium kunnen in huisstof voorkomen en een risico voor de gezondheid vormen.
Lood
Lood is een metaal dat in het verleden veel gebruikt is in de woningbouw, in batterijen en accu’s, in verf en in legeringen. Omdat lood effect heeft op de gezondheid, zijn er maatregelen genomen waardoor de blootstelling aan lood afgenomen is.
Lood kan in huisstof terecht komen door inloop van verontreinigde grond en het uitoefenen van hobby’s zoals solderen. Blootstelling hieraan kan in sommige gevallen gezondheidsrisico’s met zich meebrengen.
Lood vooral risico voor kinderen
In het lichaam stapelt een groot deel van het lood zich in het skelet; de rest blijft in het bloed zitten. Wanneer iemand lang is blootgesteld aan lood, kan er bloedarmoede ontstaan en de werking van de nieren en de vruchtbaarheid kan worden verstoord. Bij kinderen kunnen lage gehaltes lood in het lichaam al zorgen voor een verstoorde ontwikkeling van het zenuwstelsel, wat zich kan uiten in gedragsstoornissen en in een verminderde intelligentie.
Arseen
Arseen komt voor in sommige grondlagen, in water en in lucht. Het komt ook in het milieu door industriële processen, zoals mijnbouw, smeltfabrieken en olieverbranding. De mens wordt vooral blootgesteld aan arseen via voeding, inname van buitenlucht en water. Arseen in huisstof kan in enkele gevallen een risico vormen voor de gezondheid. De bijdrage van huisstof aan de totale blootstelling van arseen kan aanzienlijk zijn.
Gezondheidseffecten van arseen
Arseen komt in verschillende vormen voor en deze zijn niet allemaal even schadelijk voor de gezondheid. De vorm die in vis voorkomt is minder schadelijk dan de vorm die van de industrie afkomstig is. Kleine hoeveelheden arseen kunnen op de lange termijn huidveranderingen veroorzaken. Ook kan er bloedarmoede optreden en soms komen tintelingen in de ledematen voor. Bij langdurige blootstelling kan longkanker en huidkanker optreden.
Cadmium
Cadmium is een metaal dat in de aardkorst zit. Kleine hoeveelheden cadmium komen in het milieu terecht door bosbranden of vulkanische uitbarstingen, maar het grootste gedeelte komt in het milieu door mijnbouw, olieverbranding en de afvoer en verwerking van metaalhoudende producten. Cadmium komt in het lichaam door bijvoorbeeld het inademen van huisstof, het drinken van vervuild water, roken of het eten van groenten die op vervuilde bodem zijn geteeld. Blootstelling aan cadmium via huisstof is gering in vergelijking met blootstelling via voeding.
Gezondheidseffecten van cadmium
Cadmium komt in het lichaam vooral terecht in de lever en de nieren en het duurt lang voordat het cadmium uit het lichaam gaat. Op de lange termijn kan cadmium de werking van de nieren verstoren en het maakt botten minder stevig. Er is mogelijk ook een verhoogde kans op longkanker na het inademen van cadmium.
Vlamvertragers
Vlamvertragers vertragen de verbranding van materiaal, en voorkomen daardoor ongevallen bij brand. Er bestaan verschillende soorten vlamvertragers. Veelgebruikte vlamvertragers zijn de gebromeerde vlamvertragers. Deze worden onder andere toegepast in textiel, kabels, meubels en elektronica.
Weinig bekend over gezondheidseffecten
De effecten van gebromeerde vlamvertragers op de gezondheid zijn nog niet precies bekend. Wel is bekend dat deze stoffen kunnen ophopen in het lichaam. Van één bepaalde gebromeerde vlamvertrager ( BDE99) is een voorlopige gezondheidskundige grenswaarde afgeleid, welke overschreden kan worden door blootstelling aan huisstof en voeding. Dit betekent dat een effect op de gezondheid (afname spermakwaliteit) niet uitgesloten kan worden. Omdat nog weinig bekend is over de effecten van blootstelling aan gebromeerde vlamvertragers, is verder onderzoek noodzakelijk.
Weekmakers
Ftalaten zijn weekmakers die onder meer gebruikt worden in plastic, behang, meubels, kleding, speelgoed en in cosmeticaproducten. Hierdoor worden de producten flexibel. Ftalaten kunnen in het lichaam komen via voeding, water en huisstof.
Blootstelling van kinderen voorkomen
Eén van de ftalaten is DEHP (di(2-ethylhexyl)ftalaat). Blootstelling aan DEHP kan invloed hebben op de mannelijke geslachtshormonen en zo schade veroorzaken aan de testikels. Blootstelling tijdens de zwangerschap kan de ontwikkeling van de testes en de spermaproductie negatief beïnvloeden. Omdat het effect na blootstelling tijdens de kinderjaren waarschijnlijk niet omkeerbaar is, en blootstelling bij een kind veel hoger is dan bij een volwassene, moeten vooral risico’s bij het kind worden voorkomen. Bij een gemiddelde blootstelling aan DEHP is een gezondheidseffect onwaarschijnlijk. Echter, bij hogere concentraties DEHP in huisstof kan een gezondheidseffect niet worden uitgesloten.
Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s)
Het belangrijkste toxicologische effect van polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) is kanker. Bij hoge concentraties kunnen PAK’s ook negatieve effecten op de huid hebben en oog- en slijmvliesirritaties veroorzaken.
Bronnen van PAK’s
PAK’s zijn een groep organische stoffen die ontstaan door onvolledige verbranding. Ze worden bijvoorbeeld gevormd bij het aanbranden van eten (barbecueën), het stoken van houtkachels en open haarden en ze zitten in sigarettenrook. PAK’s komen voornamelijk in het lichaam door voeding en inademing. Een kleine hoeveelheid wordt opgenomen via de huid.
Asbest
Asbest is een natuurlijk product dat veel gebruikt werd in en om gebouwen, vooral in bouwmaterialen. Tegenwoordig is het gebruik ervan verboden. In gebouwen, woningen en scholen die tussen 1960 en 1982 gebouwd zijn kan echter nog asbest aanwezig zijn.
Risico’s voor de gezondheid treden alleen op wanneer losse asbestvezels in de (binnen)lucht vrijkomen en zo ingeademd worden. Dit kan gebeuren bij verwerking (bijv. zagen, schuren), beschadiging, verwijdering en slijtage van asbesthoudende materialen. Als het ingeademd wordt, kan het longvlieskanker, buikvlieskanker of longkanker veroorzaken. Het risico van asbest wordt bepaald door de hoeveelheid asbest waaraan men wordt blootgesteld en het type asbestvezel dat wordt ingeademd.
De Gezondheidsraad heeft in juli 2009 een concept advies over asbestrisico’s voor commentaar open gesteld. Hierin wordt gesproken over een anders, ernstiger, inschatten van asbestrisico’s met name voor blootstelling op jonge leeftijd. Dit kan van belang zijn voor asbest dat zich nog in schoolgebouwen bevindt.
Elektromagnetische velden
Binnenshuis kunnen elektromagnetische velden (EM-velden) ontstaan door elektrische installaties buitenshuis zoals hoogspanningslijnen, door bedrading in huis en door het gebruik van elektrische apparatuur binnenshuis. EM-velden worden onderverdeeld in extreem-laagfrequente velden (0-300 Hz) en radiofrequente velden (300 Hz – 300 GHz). Huishoudelijke apparaten die deze velden veroorzaken zijn o.a. stofzuigers, magnetrons, wekkerradio’s, waterbedden en mobiele telefoons.
Radon
Radon is een radioactief edelgas dat van nature overal voorkomt. Als radon vervalt, ontstaat er een serie kortlevende vervalproducten die allemaal radioactief zijn. Deze vervalproducten zijn niet gasvormig en hechten zich daarom aan stofdeeltjes (aërosolen). Als die worden ingeademd kunnen ze achterblijven in de luchtwegen en daar straling afgeven.
Waar komt radon vandaan?
Radon ontstaat uit radium, dat van nature voorkomt in vrijwel elke bodemsoort. Het zit daarom ook in steenachtige bouwmaterialen zoals beton. Omdat radon gasvormig is, zal een gedeelte ontwijken (exhaleren). De hoeveelheid radon die vrijkomt hangt niet alleen af van de radiumconcentratie, maar ook van de materiaaleigenschappen.
Blootstelling aan radon
Mensen worden vooral binnenshuis aan radon blootgesteld. Niet alleen zijn we meer binnen dan buiten, maar ook is de radonconcentratie binnen aanzienlijk hoger dan buiten. In 2010 zijn de resultaten van de derde nationale radonsurvey gepubliceerd. Uit die survey bleek dat de gemiddelde radonconcentratie in woningen gebouwd tussen 1994 en 2003 13,5 Bq/m3 bedraagt.
Gezondheidseffecten van radon
Straling van ingeademde vervalproducten van radon beschadigt het longweefsel. Dit verhoogt de kans op longkanker. Rokers lopen extra gevaar. Dit komt allereerst omdat er door roken meer stofdeeltjes in het binnenmilieu vrijkomen, waar radonvervalproducten zich aan kunnen hechten. Daarnaast versterken de schadelijke gezondheidseffecten van tabaksrook en radon elkaar. Blootstelling aan radon leidt naar schatting tot enkele honderden extra gevallen van longkanker per jaar.
Vermindering van het risico
Door het Ministerie van VROM zijn afspraken gemaakt met de bouwwereld om de stijging van de radonconcentratie in de nieuwbouw een halt toe te roepen. Uit de radonsurveys moet blijken of deze afspraken succesvol zijn.
Thermisch Comfort
Thermisch comfort is de mate waarin men tevreden is over het thermisch binnenklimaat van een gebouw. Het gaat dan bijvoorbeeld om ‘het warm of koud hebben’ en om tocht en hinder van koude vloeren. Diverse factoren beïnvloeden het thermisch binnenklimaat, zoals het buitenklimaat (wind, zon en temperatuur), isolatie van het gebouw, hoeveelheid en oriëntatie van beglazing, en de kwaliteit en capaciteit van verwarmings-, koel- en ventilatiesystemen.
Gezondheidseffecten van hitte
Langdurige blootstelling aan hoge temperaturen in de zomer (> 25 °C) kan leiden tot uitdroging en gezondheidsproblemen zoals hoofdpijn, vermoeidheid, duizeligheid, hartproblemen. Dit geldt vooral als mensen te weinig vocht binnenkrijgen. Hoge temperaturen zijn met name gevaarlijk voor ouderen, omdat hun thermoregulatiesysteem minder effectief is en ze ongemerkt kunnen uitdrogen.
Gezondheidseffecten van koude
Een lage binnentemperatuur kan in extreme situaties de gezondheid bedreigen door onderkoeling en bevriezing. Bijvoorbeeld als na wanbetaling gas en elektriciteit wordt afgesloten of in rampsituaties met grootschalige uitval van nutsvoorzieningen. Dit is echter een zeer uitzonderlijk scenario.
Onderzoek heeft aangetoond dat een lagere woonkamertemperatuur en beperkte slaapkamerverwarming is geassocieerd met een hogere oversterfte in de winter (GGD richtlijn winterse omstandigheden). Langdurige blootstelling aan erg lage temperaturen (<11°C) resulteert in een toename van hart- en luchtwegaandoeningen. Dit komt binnen weinig voor. Wel kan bij lage kamertemperaturen en weinig bewegen bij mensen met lage weerstand, bij ouderen en kinderen, ook zonder dat ze het zelf merken, onderkoeling optreden.
Verbrandingsproducten
Verbrandingsproducten komen in het binnenmilieu terecht door het gebruik van bijvoorbeeld een open haard, kachel, afvoerloze geiser, kaarsen, gasfornuis, of door roken van de bewoners. Meestal zijn de concentraties van deze stoffen binnenshuis laag. Voorbeelden van stoffen zijn koolmonoxide, fijn stof en PAK’s.
Koolmonoxide
Per jaar overlijden in Nederland ongeveer 10 mensen aan de gevolgen van koolmonoxidevergiftiging en worden ongeveer 150 mensen in het ziekenhuis opgenomen. Wanneer de koolmonoxidebron tijdig weggehaald wordt, kan het lichaam zich meestal weer herstellen.
Reukloos gas
Koolmonoxide is een reukloos gas dat ontstaat door onvolledige verbranding. Door koolmonoxide kan bloed minder goed zuurstof opnemen uit de longen. Doordat het een reukloos gas is, hebben mensen niet door dat ze eraan blootgesteld worden. Een lage concentratie ingeademde koolmonoxide kan zich uiten in hoofdpijn, vermoeidheid en duizeligheid. Een hoge concentratie kan leiden tot bewusteloosheid en de dood.
Risicosituaties in Nederlandse woningen
Open verbrandingsinstallaties in woningen kunnen tot risicosituaties leiden. Het betreft meestal afvoerloze geisers, open haarden, gaskachels en gasfornuizen. Maar ook oude en niet goed onderhouden cv-ketels kunnen leiden tot blootstelling aan koolmonoxide. Bij circa 12% van de woningvoorraad is er sprake van afvoerloze geisers waarvan de verbrandingsproducten niet direct naar buiten worden afgevoerd.
Stikstofdioxide
Blootstelling aan stikstofdioxide (NO2) kan mogelijk luchtwegklachten en –aandoeningen verergeren en mogelijk veroorzaken. Resultaten van studies naar de gezondheidseffecten van NO2 in het binnenmilieu zijn inconsistent. Sommige studies vinden een verband tussen blootstelling aan NO2 of gebruik van gasapparaten en luchtwegsymptomen. Andere studies vinden dit bewijs niet.
Het is nog niet duidelijk of de gevonden effecten door NO2 zelf veroorzaakt worden. Aannemelijk is dat blootstelling aan NO2 model staat voor het mengsel aan verbrandingsproducten. Er zijn wel aanwijzingen dat kortdurende piekblootstelling aan NO2 het afweermechanisme tegen bacteriële infecties kan verminderen.
Fijn stof: ook binnenshuis
Over de gezondheidseffecten van fijn stof dat voorkomt in de binnenlucht is nog weinig bekend. Het is te verwachten dat de gezondheidseffecten grotendeels overeenkomen met effecten die gevonden zijn bij buitenluchtconcentraties. Mogelijk is de samenstelling van het stof binnen anders dan buiten. De belangrijkste bron van fijn stof (vooral PM10) in het binnenmilieu is tabaksrook. Daarnaast is fijn stof afkomstig uit de open haard, van bakken en braden en stofzuigen.
Fijn stof is een verzamelnaam voor deeltjesvormige luchtverontreiniging die klein genoeg zijn om ingeademd te worden. Er is geen drempelwaarde bekend waaronder geen gezondheidseffecten optreden. Vooral gezondheidseffecten van fijn stof in de buitenlucht zijn bekend uit onderzoek. Acute effecten van fijn stof zijn hoesten, benauwdheid en verergering van luchtwegklachten, ziekenhuisopnames en toename in de dagelijkse sterfte. Mensen met bestaande luchtwegaandoeningen of hart- en vaatziekten zijn extra gevoelig. Behalve door de kortdurende piekblootstelling, kunnen gezondheidseffecten ook optreden door langdurige blootstelling aan het gemiddelde achtergrondniveau. Dit kan leiden tot blijvende gezondheidseffecten zoals verminderde longfunctie, verergering van luchtwegklachten en vroegtijdige sterfte aan met name luchtwegklachten en hart- en vaatziekten.
Gezondheidseffecten van PAK’s
Het belangrijkste toxicologische effect van polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) is kanker. Bij hoge concentraties kunnen PAK’s ook negatieve effecten op de huid hebben en oog- en slijmvliesirritaties veroorzaken.
Bronnen van PAK’s
PAK’s zijn een groep organische stoffen die ontstaan door onvolledige verbranding. Ze worden bijvoorbeeld gevormd bij het aanbranden van eten (barbecueën), het stoken van houtkachels en open haarden en ze zitten in sigarettenrook. PAK’s komen voornamelijk in het lichaam door voeding en inademing. Een kleine hoeveelheid wordt opgenomen via de huid.
Gezondheidseffecten door passief roken
Net als zelf roken, kan passief roken de gezondheid negatief beïnvloeden. Door roken komen veel schadelijke stoffen in de binnenlucht. In tabaksrook bevinden zich duizenden chemische stoffen, zoals PAK’s, benzeen, koolstofmonoxide, formaldehyde, roetdeeltjes en fijn stof. Van deze stoffen zijn er (minstens) 40 kankerverwekkend.
Naar schatting is passief roken in Nederland de oorzaak van (Gezondheidsraad, 2003):
Enkele honderden sterfgevallen door longkanker;
Enkele duizenden sterfgevallen door hartaandoeningen;
Een tiental gevallen van wiegendood;
Vele tienduizenden gevallen van (meer of minder ernstige) luchtwegaandoeningen bij kinderen.
Vluchtige organische stoffen (VOS)
Vluchtige organische stoffen (VOS) zijn organische stoffen die bij kamertemperatuur makkelijk verdampen. Ze kunnen vrijkomen uit allerlei producten die in huis gebruikt worden, zoals verf- en schoonmaakmiddelen, cosmetica, luchtverfrissers en bouwmaterialen. Ook kunnen VOS vrijkomen uit brandvertragers en weekmakers in plastic uit consumentenproducten.
VOS kunnen in eerste instantie stankoverlast veroorzaken. Daarnaast kunnen ze door inademing klachten veroorzaken zoals hoofdpijn, vermoeidheid, en irritatie van de neus, keel en ogen. Voorbeelden van VOS in het binnenmilieu zijn formaldehyde en terpenen. Ook kunnen vrijgekomen VOS in huisstof terechtkomen.
Formaldehyde
Formaldehyde is in bijna alle huizen aanwezig. De stof bevindt zich bijvoorbeeld in spaanplaatmateriaal. Formaldehyde veroorzaakt irritatie aan de slijmvliezen. De concentratie waarbij dit optreedt, verschilt sterk van persoon tot persoon. Gevoelige mensen kunnen bij lage concentraties al hinder en irritatie ondervinden. Formaldehyde kan bij mensen met overgevoelige luchtwegen of astma extra klachten veroorzaken.
Terpenen
Terpenen hebben vaak een harsachtige of bloemachtige geur en worden vanwege deze eigenschap toegevoegd aan luchtverfrissers, schoonmaakmiddelen en meubelwassen. Ze kunnen irriterend werken op de ogen, de huid en de ademhalingsorganen. Terpenen kunnen reageren met ozon en daarbij zeer fijne deeltjes vormen. Er is nog niet veel bekend over de gezondheidseffecten van deze secundaire reactieproducten.
Vlamvertragers en weekmakers in huisstof
Vlamvertragers en weekmakers zijn semi-vluchtige stoffen die kunnen vrijkomen uit verschillende materialen naar de lucht of in huisstof terecht komen. Afhankelijk van de precieze vorm van de stof is blootstelling via inname van huisstof een belangrijke blootstellingsroute. Van weekmakers die uitdampen uit PVC-oppervlakten zijn er aanwijzingen dat ze bijdragen aan een verhoogd risico op astma en allergieën. Het is echter niet bekend of de blootstelling via de lucht of via het huisstof loopt.
Vocht, schimmels en allergenen
Mensen kunnen gezondheidsklachten ondervinden door vocht in de woning. Het is niet duidelijk welke specifieke factoren in een vochtige woning hiervoor verantwoordelijk zijn. Waarschijnlijk spelen huisstofmijten en schimmels een belangrijke rol. Ook kan vocht ervoor zorgen dat chemische stoffen zoals formaldehyde uit bouwmaterialen vrijkomen. Daarnaast kan ook een te droge woning tot gezondheidsklachten leiden.
Vocht in de woning
In onderzoek is een consistente associatie gevonden tussen vocht in de woning en het voorkomen van luchtwegsymptomen zoals hoesten en piepen. Het is nog onduidelijk of vocht in het binnenmilieu al aanwezige luchtwegaandoeningen (bijvoorbeeld astma of chronische bronchitis) bij mensen alleen verergert, of dat vocht deze aandoeningen ook direct kan veroorzaken.
Vochtproblemen ontstaan in een woning wanneer vochtige lucht door onvoldoende ventilatie blijft hangen. Dit vocht kan afkomstig zijn van bijvoorbeeld koken, douchen of afwassen. Sommige woningen hebben door een bouwkundig gebrek al vochtproblemen. Door verbeteringen in de bouw is een afname in vochtproblemen te zien.
Schimmelproblemen
Het is waarschijnlijk dat schimmels een rol spelen in de relatie tussen vochtige woningen en gezondheidseffecten, maar een kwantitatieve onderbouwing hiervan ontbreekt (nog). Schimmels kunnen bij mensen die daarvoor gevoelig zijn, een verergering van luchtwegklachten of allergische reacties, zoals hooikoortsachtige verschijnselen veroorzaken. De meeste schimmels groeien goed op warme, vochtige plaatsen.
Allergenen in huis
Allergenen zijn stoffen die allergische reacties kunnen veroorzaken. Een allergische reactie ontstaat wanneer het afweersysteem van het lichaam overgevoelig reageert op bepaalde stoffen (allergenen). Dit kan verschillende klachten met zich meebrengen, zoals neusverstopping, snotteren, en jeukende en tranende ogen. Er is voldoende bewijs uit onderzoek dat klachten van astmapatiënten kunnen verergeren door contact met mijt- en huisdierallergenen. Het is nog niet duidelijk of er een verband is tussen de blootstelling aan allergenen en de ontwikkeling van astma.
Bronnen van allergenen
Allergenen in het binnenmilieu kunnen afkomstig zijn van o.a. huisstofmijten, dieren, schimmels en pollen. Huisstofmijten bevinden zich vooral in (oudere) matrassen, gestoffeerd meubilair, vloerbedekking en op beschimmelde muren. De ontlasting van de huisstofmijt bevat allergenen. Huisdieren verspreiden haren en huidschilfers, die zo licht zijn dat ze dagenlang in de lucht kunnen blijven hangen. Pollen (stuifmeel) van grassen, bomen en planten kunnen van buiten naar binnen waaien en klachten veroorzaken.
Positieve effecten?
Allergenen kunnen waarschijnlijk ook positieve effecten hebben op de gezondheid. Blootstelling aan sommige allergenen in de eerste levensjaren lijkt het ontstaan van allergieën te voorkomen. Wanneer een allergie voor een bepaald allergeen zich echter eenmaal ontwikkeld heeft, is het belangrijk om blootstelling aan dat allergeen zoveel mogelijk te vermijden om de klachten te beperken.
Lage luchtvochtigheid
Naast gezondheidseffecten van wonen in een vochtig huis, kunnen er ook gezondheidseffecten ontstaan door het wonen in een huis met een lage luchtvochtigheid. In het stookseizoen kunnen bewoners van ongeveer vijf procent van de Nederlandse woningen last hebben van een lage relatieve luchtvochtigheid. Vooral contactlensdragers en mensen met allergieën en huidklachten, kunnen last krijgen van bijvoorbeeld droge ogen en een droge huid.
Bron RIVM dossier Binnenmillieu
